Η ΦΛΩΡΙΝΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΙΔΗΡΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΩΝ ΤΗΣ

Στο βήμα ο νομάρχης Θεσσαλονίκης Παναγιώτης Ψωμιάδης. Αριστερά του ο Νικόλαος Μέρτζος, πρόεδρος της ΕΜΣ, ο Ιωάννης Κολιόπουλος, καθηγητής Ιστορίας στο ΑΠΘ κι ο Θανάσης Καλλιανιώτης, δρ Ιστορίας ΑΠΘ

Ανακοίνωση του Θαν. Καλλιανιώτη στην παρουσίαση ομώνυμου βιβλίου στην Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών την 17η Δεκεμβρίου 2008, οργανωμένη από την ΕΜΣ, το Πολεμικό Μουσείο και το Σύλλογο Φλωρινιωτών Θεσσαλονίκης

Παρά τις προβλέψεις ο Ελληνικός Στρατός όχι μόνο αμύνθηκε εναντίον των Ιταλών το 1940, αλλά τους ανάγκασε να αποσυρθούν ηττημένοι δεκάδες χιλιόμετρα προς τα πίσω. Στο Έπος του Σαράντα συνεισέφεραν σημαντικά οι στρατιώτες της Φλώρινας δείχνοντας, εκτός από πίστη στην πατρίδα, αξιοθαύμαστες πολεμικές αρετές

Έπος και σιδηρά συντάγματα
Καθώς η ευγενής Ιστορία εναντιώνεται στο μύθο, ο τίτλος του βιβλίου που παρουσιάζεται σήμερα, ιδιαίτερα οι λέξεις έπος και σιδηρά συντάγματα, φαίνονται εκ πρώτης όψεως υπερβολικές. Όμως όπως θα αποδειχθεί στη συνέχεια στην προκειμένη περίπτωση καμία παραδοξότητα δεν ισχύει και μάλιστα η πραγματικότητα αποδεικνύεται ανώτερη του μύθου.

Πιο απλά: ελάχιστοι έως κανείς πίστευε στις αρχές του φθινοπώρου του 1940 ότι η Ελλάδα, η οποία είχε ηττηθεί το 1922 στη Μικρά Ασία, θα ήταν ικανή όχι μόνο να αμυνθεί αποτελεσματικά εναντίον της Ιταλίας, ευρωπαϊκής χώρας ικανής να στέλνει στρατιώτες ακόμα και στην Αφρική, αλλά και να την απειλήσει σοβαρά καταστρέφοντας μεγάλο μέρος των ενόπλων δυνάμεών της.

Θα ήταν ανειλικρινές να μην υπομιμνηστεί ότι σ’ αυτούς τους ελάχιστους που έτρεφαν σοβαρές ελπίδες για την αποτελεσματικότητα του Ελληνικού Στρατού ανήκε ο «Πρόεδρος της Κυβερνήσεως» Ιωάννης Μεταξάς, ικανότατος επιτελικός αξιωματικός, που από το 1936 προπαρασκεύαζε τη χώρα προς πόλεμον, χωρίς να διαψευσθεί για άλλη μία φορά.

Ο πόλεμος των έξι μηνών στο μέτωπο της Βορείου Ηπείρου από τον Οκτώβριο του 1940 έως τον Απρίλιο του 1941 έδειξε ότι το απίστευτο μεταμορφώθηκε σε γεγονός κι αν δεν επενέβαιναν οι Γερμανοί, πιθανώς αυτό το απίστευτο θα προσλάμβανε περαιτέρω διαστάσεις! Αν και κατά κόρον, χωρίς βεβαίως να παρατεθούν επαληθευτικά στοιχεία, επαναλαμβάνεται ότι οι Ιταλοί ήταν ειρηνικοί και δεν πολέμησαν, στην πραγματικότητα επρόκειτο για έναν σκληρότατο αγώνα, αφού μόνο η 15η Μεραρχία υπέστη βαρύτατες απώλειες!

Σε αυτό το αδιαμφισβήτητο έπος συνεισέφεραν όλοι οι Έλληνες στρατιώτες, ξεχωριστή όμως θέση κατέχουν τα συντάγματα της Φλώρινας για τρεις λόγους: α) πρώτοι αυτοί διέλυσαν την εχθρική άμυνα αναγκάζοντας τους Ιταλούς προς ευθυγράμμισιν της γραμμής τους να οπισθοχωρήσουν β) επιτέθηκαν εναντίον οχυρωμένων θέσεων γ) λόγω της ανδρείας των μεταφέρθηκαν ως κύρια δύναμη κρούσης στο κεντρικό μέτωπο, όπου πάλι ανδραγάθησαν εναντίον καλά προφυλαγμένων Ιταλών.

Σύνθεση, διαφορές και συνεκτικός δεσμός
Πριν υποστηριχθούν τα λεγόμενα με μία αδρή παράθεση των σχετικών συμβάντων, ας δούμε τη σύνθεση, τις διαφορές και το συνεκτικό δεσμό της 15ης Μεραρχίας, στην οποία ανήκαν το 28ο, το 33ο και το 90ό συντάγματα. Από την προσμέτρηση των πεσόντων, οι οποίοι κατάγονταν από όλη την Ελλάδα, ο βασικός κορμός των στρατιωτών προερχόταν από τη Δυτική Μακεδονία, ειδικότερα τη Φλώρινα και την Εορδαία.

Όλοι οι άνδρες ομιλούσαν την ελληνική γλώσσα με ορισμένες αποκλίσεις στην προφορά ή το λεξιλόγιο και πράγματι ένας ικανός παρατηρητής θα μπορούσε να διακρίνει την ελληνική νόρμα, την ποντιακή, την καππαδοκική και τα χωριάτικα της ηπειρωτικής Ελλάδας, των νησιών ή της Μικράς Ασίας. Ορισμένοι γνώριζαν ακόμη μία δεύτερη ή και τρίτη γλώσσα όπως τουρκικά, βλάχικα, σλάβικα, αρβανίτικα ή αθιγγανικά.

Εκτός από τη στολή και τη μοίρα ο κοινός δεσμός των στρατιωτών της 15ης Μεραρχίας ήταν η αγάπη στην πατρίδα τους την Ελλάδα. Γι αυτήν πολέμησαν και θυσιάστηκαν χωρίς διακρίσεις. Ακόμα κι οι μετρημένοι στα δάχτυλα των δύο χεριών που αυτομόλησαν στους Ιταλούς, για την Ελλάδα πολέμησαν μέχρι να την απαρνηθούν, καταπτοημένοι από τις ανυπόφορες καιρικές συνθήκες, την ελλιπή διατροφή και τον πανταχού παρόντα θάνατο όχι στις αρχές του πολέμου, αλλά τον Ιανουάριο του 1941 και πριν από την επίθεση στο φοβερό ύψωμα Μάλι Ταρονίν του κεντρικού μετώπου.

Γενικά περί του Αλβανικού Μετώπου
Ένας ακόμη κοινός τόπος χρήζει άρσης, ότι η χώρα μας δέχτηκε ξαφνικά την εισβολή των Ιταλών. Η αλήθεια είναι ότι ήταν έτοιμη, αφού ήδη από το 1939 είχαν εκπονηθεί σχέδια άμυνας στα σύνορα με την Αλβανία. Το αδύνατο σημείο για μας ήταν πως, καθώς η Βουλγαρία καιροσκοπούσε, το αμυντικό μέτωπο περιελάμβανε και τα βόρεια σύνορα κι ακόμη αναμέναμε επίθεση από τη θάλασσα. Τρία δηλαδή ανοιχτά μέτωπα, πράγμα που σήμαινε μεγάλη διασπορά δυνάμεων και δυσκολία εγκαίρου προσανατολισμού των εφεδρικών τμημάτων.

Το ιταλικό σχέδιο ήταν ορθό. Κύρια επίθεση στον τομέα Ελαίας –Καλαμά για να καταληφθούν τα Ιωάννινα με παράλληλη παραλιακή προώθηση προς την Άρτα. Ταυτοχρόνως ταχύτατη κατάληψη του Μετσόβου από μία μεραρχία Αλπινιστών, με πορεία μέσω της βόρειας Πίνδου, με τριπλό στόχο α) αποκοπή των ελληνικών ενισχύσεων που αναμένονταν από τη Θεσσαλία β) υπερφαλάγγιση των αμυνομένων στον τομέα Ελαίας –Καλαμά και γ) διαχωρισμό των δυνάμεων της Ηπείρου από το Τμήμα Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας. Στο μέτωπο της Φλώρινας -Καστοριάς θα κρατούσαν ενεργητική άμυνα.

Δυστυχώς γι αυτούς τα πράγματα εξελίχτηκαν διαφορετικά. Στην Ελαία –Καλαμά οι υποτιμημένοι Έλληνες αντέταξαν σθεναρότατη άμυνα με την αρωγή του πυροβολικού κυρίως, αλλά και δια της λόγχης. Στη βόρεια Πίνδο οι Αλπινιστές έπαθαν πανωλεθρία, καθώς αποκόπηκαν οι εφοδιοπομπές των. Αλλά αυτό που ανέτρεψε εντελώς το σχέδιο ήταν η απρόσμενη γι αυτούς ήττα στον τομέα της Φλώρινας –Καστοριάς, αφού η 15η Μεραρχία μέσα σε λίγες μέρες προωθήθηκε νικηφόρα ως την Κορυτσά, αναγκάζοντάς τους, όπως ήδη έχει ειπωθεί, να οπισθοχωρήσουν έξω από τα ελληνικά σύνορα περιπίπτοντας έκτοτε σε κατάσταση άμυνας.

Το μέτωπο της Κορυτσάς
Ό,τι συνέβη στο μέτωπο της Κορυτσάς μπορεί κανείς λεπτομερώς και με ακρίβεια να πληροφορηθεί μελετώντας τα ημερολόγια των συνταγμάτων, τα οποία εμπεριέχονται στο βιβλίο που έχουμε την τιμή να παρουσιάσουμε σήμερα. Επρόκειτο για ένα δύσκολο πεδίο μάχης, αφού η πεδινή προέλαση των ελληνικών δυνάμεων μέσω της κοιλάδας του Άνω Δεβόλη ήταν απαγορευτική, λόγω του φόβου των ιταλικών αρμάτων και του πυροβολικού. Απέμενε λοιπόν η δια της λόγχης βήμα προς βήμα επίθεση εναντίον των από καιρό οχυρωμένων Ιταλών, οι οποίοι είχαν το επιπλέον πλεονέκτημα της εποπτείας ολόκληρου του τοπίου από την κορυφή του όρους Ιβάν.

Την ημέρα 28η Οκτωβρίου 1940 το 28 σύνταγμα κατέλαβε το μεθοριακό ύψωμα Ορόσημον Σμαρδέσι και την επομένη απέκρουσε εκεί επιτυχώς επίθεση, κατά την οποία φονεύθηκε ο πρώτος Ιταλός στρατιώτης. Το ίδιο επαναλήφθηκε την 30ή Οκτωβρίου με τρεις επιπλέον ιταλικές απώλειες. Τις δύο μέρες που ακολούθησαν το 28ο σύνταγμα κατέλαβε, πάλι δια της λόγχης και κάτω από πυκνά πυρά εχθρικού πυροβολικού, τα πρώτα υψώματα μέσα στην Αλβανία.

Παρόμοια ήταν η πορεία του 33ου συντάγματος με ελάχιστη καθυστέρηση, αφού η πρώτη νικηφόρα επίθεση χώραν την 1η Νοεμβρίου του 1940 εναντίον του υψώματος Βερνίκ όπου μάλιστα συνελήφθησαν 50 αιχμάλωτοι Ιταλοί. Όπως γράφτηκε στο ημερολόγιο της μονάδας την ημέρα αυτή «Αξιωματικοί και στρατιώτες … με εφ’ όπλου επετέθησαν ευθύς εξ αρχής ανατρέψαντες τον εχθρόν Ζητωκραυγάζοντας Ζήτω η Ελλάς!».

Αν τις επόμενες ημέρες οι θυελλώδεις επιθέσεις της 15ης Μεραρχίας ανεστάλησαν, αυτό δεν οφειλόταν στην έλλειψη θάρρους ή πατριωτισμού, αλλά στις δυσκολίες που αναφέρθηκαν, οι οποίες υποχρέωναν τον Ελληνικό Στρατό σε προσεκτική μελέτη των περαιτέρω κινήσεων. Έτσι ίδια, αν όχι ανώτερη, ορμητικότητα επέδειξαν την 14η Νοεμβρίου του 1940 τα σιδηρά συντάγματα της Φλώρινας, όταν επιτέθηκαν δια της λόγχης και των χειροβομβίδων, χωρίς την προστασία του πυροβολικού και δίχως να υπολογίζουν τις απώλειες, εν προκειμένω 42 νεκροί και 161 τραυματίες. Ήταν επόμενο λοιπόν όχι μόνο να καταληφθεί η Κορυτσά, αλλά τα ελληνικά τμήματα να προχωρήσουν βαθιά μέσα στην Αλβανία σταματώντας αναγκαστικά εμπρός σε χιονισμένους ορεινούς όγκους άνω των 2.000 μέτρων.

Το μέτωπο Κλεισούρας -Μπούμπεσι
Η επιδείνωση του καιρού και η απομάκρυνση από τις βάσεις εφοδιασμού ήταν δύο από τους παράγοντες που για να συνεχιστεί νικηφόρα ο αγώνας εναντίον των Ιταλών χρειαζόταν η κατάληψη και κατοχή βασικών οδικών αρτηριών και κόμβων όπως ο αντίστοιχος της Κλεισούρας –Τεπελενίου ο οποίος άνοιγε έπειτα το δρόμο για την πεδιάδα. Καθώς όμως έλλειπαν τα άρματα μάχης, απέμενε η κίνηση μέσω χιονισμένων ορεινών όγκων, υπόθεση καθόλου εύκολη καθώς μέσα στο δριμύ χειμώνα άρχισαν να αυξάνονται οι θάνατοι των κτηνών και να επιπολάζουν οι παγοπληξίες των ανδρών.

Για τη διάνοιξη του κόμβου Κλεισούρας καλέστηκαν από το μέτωπο της Κορυτσάς τα συντάγματα της Φλώρινας, όχι μόνο επειδή οι στρατιώτες άντεχαν στο κρύο και τις στερήσεις, αλλά και διότι είχαν επιδείξει άφθονο ηρωισμό κι αγάπη στην πατρίδα. Έτσι μέσα στον Ιανουάριο του 1941 νέες επιθέσεις της 15ης Μεραρχίας σάρωσαν την ιταλική άμυνα προκαλώντας εκατοντάδες απώλειες στους Ιταλούς που οπισθοχωρούσαν συνεχώς παρόλη την υπεροχή τους σε αριθμό στρατιωτών, όλμων κι αεροπλάνων.

Στην εαρινή επίθεση των Ιταλών το Μάρτιο του 1941 δεν ήταν παρόντα τα σιδηρά συντάγματα της Φλώρινας. Είχαν αποτραβηχτεί στα μετόπισθεν για να ξεκουραστούν κι επουλώσουν τις πληγές τους έπειτα από τετράμηνο αγώνα συνεχόμενων επιθέσεων. Απέδρασαν από αυτόν τον σκληρό αγώνα έχοντας μεγάλες απώλειες, 1363 νεκρούς και τριπλάσιους τραυματίες. Αλλά, αν οι πεσόντες της 15ης Μεραρχίας έφυγαν τότε, η προσφορά τους στην πατρίδα παραμένει ως σήμερα κληρονομιά για τους απογόνους των και για όλη την Ελλάδα.

Επιλογικά
Τα συντάγματα της Φλώρινας αποδείχτηκαν όντως σιδηρά στο Έπος του Σαράντα!

Φωτογραφία των συντελεστών του βιβλίου μετά την εκδήλωση. Από αριστερά: Αριστοτέλης Σπυριδόπουλος, Ελένη Σταματιάδου, Βασίλειος Δημητριάδης, Πελαγία Χαραλαμπίδου, Σωτηρία Βασιλείου (μεταπτυχιακοί φοιτητές Ιστορίας στο ΑΠΘ), Θανάσης Καλλιανιώτης, Ιωάννης Κολιόπουλος και Στράτος Δορδανάς (Λέκτορας ΠΔΜ)