Η επανάσταση του 1821(συμβολισμοί και πραγματικότητες)

Η επανάσταση του 1821(συμβολισμοί και πραγματικότητες)

Θανάσης Καλλιανιώτης, BA, MA PhDc Ιστορίας ΑΠΘ

Δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες Θάρρος (27.3.04) 1,3. & Δημότης Σερβίων, Απρίλιος 2004/15 & Πτολεμαίος (30.3.04) 8. Επίσης στο http://www.kozani.org/apopseis/kallianiotis/25martiou.htm & το http://www.servia.gr/dimotis/teyxh/april_04/h%20epanastash%20toy%201821%20.html

Θα ήταν απίθανη η ύπαρξη έστω και ενός Έλληνα που να αγνοεί ότι η 25η μέρα του Μάρτη είναι εορταστική, όμως είναι πιθανόν ότι ένας ελάχιστος αριθμός ανθρώπων αγνοεί ή, καλύτερα, δεν θυμάται ότι είναι διπλή εορτή, δηλαδή όχι μόνο πολιτική αλλά και θρησκευτική. Η θρησκευτική της βέβαια πλευρά, ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, είναι 12 τουλάχιστον αιώνες παλαιότερη από την πολιτική, αφού το έτος 624 συναντάται η πρώτη γραπτή αναφορά τέλεσής της (Φείδας 1984:54), ενώ η πολιτική της έκφανση, η Επανάσταση του 1821, εορτάστηκε πρώτη φορά μόλις το 1838 στην Αθήνα –στη βόρεια Ελλάδα το γεγονός έλαβε χώραν για πρώτη φορά 100 περίπου χρόνια αργότερα από την αντίστοιχη της Αθήνας, το 1914.

Για την 25 Μαρτίου αναφέρεται ακόμα ότι (παλαιότερα) οι άνθρωποι κοιτούσαν τον ουρανό ζητώντας ό,τι ο καθένας επιθυμούσε (Αικατερινίδης 1984:55) και, αν αυτή η λαογραφική πληροφορία δεν είναι ύστερη της εορτής του Ευαγγελισμού, στο πλαίσιο της οποίας προφανώς είχε δημιουργηθεί, μένει να βεβαιωθεί ως ειδωλολατρικό προϋπάρχον του Χριστιανισμού. Αλλά μικρή είναι η σημασία της τελευταίας χρονολόγησης, αφού μέσω της «επίδρασης των κληρονομιών» (Toynbee 1992:16) και ειδικότερα με την αρωγή των πατέρων της Εκκλησίας έλαβε χώραν αξιοσημείωτων διαστάσεων όσμωση ανάμεσα στο Χριστιανισμό και την αρχαία ελληνική σκέψη και ζωή (Τσάμης 1985:406), τουλάχιστον όσον αφορά στην εικονική αναπαράσταση και τη φιλοσοφική θεώρηση του Όντος.

Αν και ο έφηβος Γερμανός βασιλέας της Ελλάδας Όθωνας (Otto), στη διάρκεια της διακυβέρνησης του οποίου εορτάστηκε πρώτη φορά η 25η Μαρτίου, είχε την ατυχία να εγκαταλείψει μερικά χρόνια αργότερα απογοητευμένος τη χώρα, η τοποθέτηση της έναρξης της επανάστασης του 1821 την 25η Μαρτίου και η θέσπιση έτσι μιας διπλής εορτής ήταν ομολογουμένως άκρως επιτυχής: στην ουράνια σφαίρα η μητέρα του Ιησού, η «άσημη» Μαρία (Ντάγκας 1993:47) ελάβαινε την «καλή είδηση» ότι θα γεννούσε το Γιο του Υψίστου (Ψαρουδάκης 1980:123), ενώ για την επίγεια πραγματικότητα η καλή είδηση ήταν ότι εκείνη την ίδια ημέρα άρχισε έμπρακτα ο αγώνας εναντίον των στρατευμάτων κατοχής στη γη των Ρωμιών.

Όταν όμως στην υφή και το περιεχόμενο των ημερομηνιών –συμβόλων πέσει το φως της Επιστήμης, στην παρούσα περίπτωση της Ιστορίας, ο συμβατισμός είναι ολοφάνερος. Η επανάσταση του 1821 είχε ξεκινήσει σε άλλο τόπο και χρόνο: όχι στην Πελοπόννησο αλλά λίγες χιλιάδες χιλιόμετρα μακρύτερα, στη σημερινή Ρουμανία, όχι το Μάρτη, αλλά το Φλεβάρη του 1821 (Δεσποτόπουλος 1975:21), και ανάμεσα στους πρώτους αυτούς επαναστάτες δεν ήταν τα χιλιοειπωμένα ονόματα της (σημερινής) Πελοποννήσου, αλλά (και) Μακεδόνες όπως ο Γεώργιος Λασσάνης από την Κόζιανη, ο Γεωργάκης Ολύμπιος από το Λιβάδι Πιερίων, ο Ιωάννης Φαρμάκης από το Μπλάτσι κλπ (Νάνος 2000:155-8). Εξ άλλου στη δεκαετία του 1820 ως Ελλάς θεωρούνταν εξ ανάγκης η Πελοπόννησος, η Στερεά και ολίγα νησιά (Κολιόπουλος 2003:54) κι όχι η σημερινή επικράτεια -οι κάτοικοι του Τσιαρτσιαμπά, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, δεν είχαν, για διάφορους λόγους, με κανένα τρόπο συμμετάσχει στα γεγονότα της επανάστασης.

Συμπληρωματικά το ερώτημα αν ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου αναγγέλθηκε την 25η Μαρτίου δεν δύναται καν να στοιχειοθετηθεί, αφού σύμφωνα με τη χριστιανική «ουτοπία» (Μαντζαρίδης 1985:98) και ιδιαίτερα στην Αποφατική Θεολογία, ο άνθρωπος θεωρείται πεπερασμένος, ων σε σχέση με τον μη Ων. Η πίστη «ως προσωπική σχέση και κοινωνία με το θεό δεν περιορίζεται σε κοινωνικά σχήματα» (Μαντζαρίδης 1986:42), οπότε «δεν έχει ανάγκη από λογικές αποδείξεις» (Τσάμης 1985:403-4). Εξ άλλου η πίστη (και κάποτε η ιδεολογία) είναι διάφορη της γνώσης και όπως ορθά έχει ειπωθεί «ο νους έχει περιορισμένες δυνατότητες [ακόμα] και για τη γνώση κάθε επιστητού» (Ματσούκας 1985:24).

Ωστόσο η συμβατικότητα της ημερομηνίας καθόλου δεν μπορεί να σκιάσει την πραγματικότητα που καλύπτεται από την διπλή εορτή: ο Χριστιανισμός αποτινάσσοντας την ιουδαϊκή στενότητα έγινε παγκοσμίως η θρησκεία με τους περισσότερους πιστούς, ενώ η εξέγερση του 1821 αποτέλεσε την αρχή για τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους. Είχαν προηγηθεί κι άλλες ένοπλες συγκρούσεις των Ρωμιών με τον κατακτητή, παρακινημένες από διάφορες εξωγενείς δυνάμεις, που όλες όμως είχαν αποτύχει. Την επόμενη την προετοίμαζαν ελάχιστοι διανοούμενοι και έμποροι της διασποράς οι «Φιλικοί», πρόσωπα όχι αξιόλογα, με δυσκίνητο τελετουργικό (Clogg 1995:37) και σε ακατάλληλους διπλωματικά καιρούς. Αν εκδηλώθηκε το 1821 ήταν διότι παρακινήθηκαν από τη σύγκρουση των Τούρκων με τον Αλή, πρώην ληστή των αλβανικών βουνών και μετέπειτα πασά, σκληρό όσο και γενναιόδωρο, αδυσώπητο όσο και προστάτη των γραμμάτων (Γουντχάουζ 1978:60,66-8), στην αυλή του είχαν μαθητεύσει αρκετοί Ρωμιοί οπλαρχηγοί του 1821.

Στη Ρουμανία η επανάσταση αμέσως καταπνίγηκε, στην Πελοπόννησο όμως πέτυχε. Ένας από τους πρώτους λόγους ήταν η απόμακρη γεωγραφική της θέση και ένας από τους επόμενους η πολιτική εμπειρία των προεστών της. Οι ηγέτες της επανάστασης προσέβλεψαν εξ αρχής στρατιωτικά και πολιτικά στην Ευρώπη (Κολιόπουλος 2000:Α58 –Σιμόπουλος 1990:405) και αυτή η επιλογή ήταν μία από τις αιτίες που οι ξένες δυνάμεις, πρώτα η Μεγάλη Βρετανία, μετά την αρχική εχθρότητα, είδαν θετικά το ελληνικό πρόβλημα, με αποτέλεσμα μερικά χρόνια μετά την ίδρυση ανεξάρτητου κράτους (Hobsbawm 1992:153-4) κι έναν αιώνα αργότερα την αύξηση της επικράτειάς του. Έκτοτε μένει κανείς έκθαμβος από την σχετικά σύντομη αμαλγάμωση των γλωσσικών του κοινοτήτων σε ένα ενιαίο όλο, αρμονική κατά βάσιν.

Έχει γραφεί ότι η επανάσταση του 1821 σημαδεύτηκε με «υψηλόφρονες πράξεις» επωνύμων κι ανωνύμων ανθρώπων που κινήθηκαν από «πνευματική έξαρση» (Μιχαηλίδης 1987:134-6 & Τσάτσος 1987:191-4), ωστόσο η άποψη χαρακτηρίζεται σχεδόν απλουστευτική, καθώς ωμότητες και βιαιότητες συνέβησαν και από τις δύο πλευρές,* ιδιαίτερα στην αρχή της εξέγερσης. Όμως οι κατακτητές θεωρούνται ως πρώτοι διδάξαντες κι εξ άλλου δεν πάλευαν για την Ελευθερία, μια λέξη την οποία οι χωρικοί δεν ήταν μάλλον σε θέση να εννοήσουν το νόημά της, αλλά συνήθως, όταν δεν ήταν και οι ίδιοι θύτες, δεχόταν τις παρενέργειές της. Και μερικές από τις τελευταίες γνώρισαν φαίνεται αρκετές τα ορεινά χωριά της περιοχής μας από περαστικούς ατάκτους (Παπαδημητρίου 1997:26) κατά τη διάρκεια της οκτάχρονης σύγκρουσης των δύο αντιπάλων.

Ο πόλεμος, λοιπόν, δεν είναι πάντα για όλους ηρωικός.

* Ως «αγέλας οπλοφορούντων ανθρώπων οδηγουμένων από θηριώδεις αρχηγούς, λεηλατούντων ολοκλήρους επαρχίας, πυρπολούντων…» περιγράφει τους Ρωμιούς ατάκτους ο εξευρωπαϊσμένος Κοζανίτης διανοούμενος Γεώργιος Λασσάνης (ΔΒΚ, ΚΤ 107/Ιστορία)

ΠΗΓΕΣ
Αικατερινίδης Γεώργιος (1984), «Ευαγγελισμός», Πάπυρος –Λαρούς –Μπριτάννικα, Αθήνα: Πάπυρος, 25/54-5
Γουντχάουζ Κρίστοφερ (1978), Ο πόλεμος της ελληνικής ανεξαρτησίας, Αθήναι: Εστία, μετάφρ: Α. Βλάχος
Clogg Richard (1995), Συνοπτική ιστορία της Ελλάδας, Αθήνα: Ιστορητής, μετάφρ: Λυδία Παπαδάκη
ΔΒΚ (Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης), ΚΤ 107/ Αρχείον Γεωργίου Λασσάνη, «η Ιστορία του Τακτικού Στρατού», αντιγραφή από τον φιλόλογο Ευάγγελο Τζιάτζιο το 1937
Δεσποτόπουλος Αλέξανδρος (1975), «Η Ελληνική Επανάσταση (1821 -1830)», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήναι: Εκδοτική Αθηνών, ΙΒ/8-70
Hobsbawm Eric (1992), Η εποχή των επαναστάσεων 1789 -1848, Αθήνα: ΜΙΕΤ, μεταφρ: Μ. Οικονομοπούλου
Ιστορικόν Λεύκωμα της ελληνικής επαναστάσεως (1970), Αθήναι: Μέλισσα, επιμ: Γ. Τσούλιος, Τάσος Χατζής
Κολιόπουλος Ιωάννης (2003) Η «πέραν» Ελλάς και οι «άλλοι» Έλληνες: το σύγχρονο ελληνικό έθνος και οι ετερόγλωσσοι σύνοικοι χριστιανοί (1800 -1912), Θεσσαλονίκη: Βάνιας [προσφορά του συγγραφέα]
Κολιόπουλος Ιωάννης (2000), Ιστορία της Ελλάδος από το 1800, το έθνος, η πολιτεία και η κοινωνία των Ελλήνων, Θεσσαλονίκη: Βάνιας
Μαντζαρίδης Γεώργιος (1985), Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού, Θεσσαλονίκη: Πουρνάρας, έκδ. 3η
Μαντζαρίδης Γεώργιος (1986), Μαθήματα Χριστιανικής Ηθικής, Θεσσαλονίκη: Πουρνάρας
Ματσούκας Νίκος (1985), Δογματική και Συμβολική Θεολογία, έκθεση της ορθόδοξης πίστης, Θεσσαλονίκη: Πουρνάρας
Μιχαηλίδης Κωνσταντίνος (1987), «Η μεγάλη στιγμή του ΄21», Το Εικοσιένα, η κιβωτός του Νέου Ελληνισμού, Αθήνα: Ευθύνη, 134 -6, επιμ: Κ. Τσιρόπουλος
Νάνος Λάζαρος (2000), Γεώργιος Λασσάνης, μυθιστορηματική βιογραφία του Κοζανίτη Φιλικού, Κοζάνη: ΙΝΒΑ [προσφορά Βασιλείου Καραγιάννη]
Ντάγκας Ευάγγελος (1993), Από τη σχολική πράξη και ζωή (κείμενα ομιλιών), Κοζάνη, 47-54
Παπαδημητρίου Απόστολος (1997), «Ο αγώνας των αμάχων το 21», Εν Δυνάμει, Κοζάνη, 6/26-7, περιοδική έκδοση για την εκπαίδευση
Σιμόπουλος Κυριάκος (1990), Ξενοκρατία, Μισελληνισμός και Υποτέλεια, Αθήνα
Toynbee Arnold (1992), Οι Έλληνες και οι κληρονομιές τους, Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου –Μ. Καρδαμίτσας, μεταφρ: Ν. Γιανναδάκης
Τσάμης Δημήτριος (1985), Εισαγωγή στην πατερική σκέψη, Θεσσαλονίκη: Πουρνάρας
Τσάτσος Κωνσταντίνος (1987), «25 Μαρτίου», Το Εικοσιένα, η κιβωτός του Νέου Ελληνισμού, Αθήνα: Ευθύνη, 191 -4, επιμ: Κ. Τσιρόπουλος
Φείδας Βασίλειος (1984), «Ευαγγελισμός», Πάπυρος –Λαρούς –Μπριτάννικα, Αθήνα: Πάπυρος, 25/54
Ψαρουδάκης Νικόλαος (1980), Το Ευαγγέλιο στη γλώσσα του Λαού, Αθήνα: Μήνυμα