Η επανάσταση του 1821 στη Δυτική Μακεδονία (όψεις διαχείρισης της μνήμης και οι προκλήσεις του μέλλοντος)

Η επανάσταση του 1821 στη Δυτική Μακεδονία (όψεις διαχείρισης της μνήμης και οι προκλήσεις του μέλλοντος)

Δημοσιεύτηκε στο http://www.tera.gr/showArticle.do?id=110 [2003;] & επίσης στο http://www.thranio.gr στο σύνδεσμο σχολικές γιορτές

Αγαπητοί μαθητές, αγαπητές κυρίες και κύριοι, επώνυμοι κι ανεπίσημοι,

τεράστιες απορίες με βασάνιζαν σκληρά εδώ και μερικό καιρό. Μία από αυτές ήταν: για ποιο λόγο έπρεπε σήμερα να μιλήσει κάποιος μπροστά σας και μιαν ακόμη: τι ακριβώς χρειαζόταν αυτός να πει; Φαντάζομαι ότι αν ρωτιόσαστε, οι απαντήσεις σας στα τιθέμενα ζητήματα θα ελέγχονταν ως λίγο ή πολύ διαφορετικές μεταξύ τους. Εξ ανάγκης ευρισκόμενος εδώ, θα σας παρουσιάσω εν συντομία τη δική μου άποψη για την εορταστική πλευρά της 25ης Μαρτίου, γεμάτη με σκέψεις όμως κι ερωτήματα παρά με απαντήσεις και βεβαιότητες.

Ξεφυλλίζοντας παλιές έντυπες σχετικές ομιλίες εκπαιδευτικών ή σερφάροντας σε καινούριες ηλεκτρονικές χωρίς μεγάλη δυσκολία διαπιστώνει κανείς ότι ο σκελετός τους βασίζεται σε δύο υποστηρικτικούς άξονες, την πίστη και τη μνήμη. Η αναφορά στην πίστη ερμηνεύεται προφανώς ως αναγκαία, αφού η γιορτή είναι και θρησκευτική, ο γνωστός σε όλους Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Με την πάροδο των χρόνων όμως οι σχετικές αναφορές συμπιέζονται και τον προηγούμενο χώρο τους καταλαμβάνει η μνήμη, συμπληρωματική εδώ της πίστης.

Η μνήμη είναι ξεχωριστή στον καθένα, αλλά πολλές φορές για διάφορους λόγους ακολουθεί καθορισμένη γραμμή. Βασικά πρόκειται για ένα εργαλείο με το οποίο στο όνομα του παρελθόντος στηρίζονται ιδέες ή και συμφέροντα του παρόντος. Για τη συγκεκριμένη περίπτωση, της 25ης Μαρτίου 1821, διαπιστώθηκε από την επεξεργασία παλαιών όσο και σύγχρονων πηγών ότι βασίζεται σε μερικές συνισταμένες, όπως:

α) υπερβολή του λόγου
β) αντίληψη της συνέχειας
γ) ερμηνευτικά αδιέξοδα
δ) προσήλωση σε ιδεατό παρελθόν
ε) βραχύτητα ιστορικής κουλτούρας

Αποσπάσματα από πρόσφατες ομιλίες, παρόμοια σχεδόν τα περισσότερα, δεικνύουν των σκέψεων το αληθές. Γράφτηκε π.χ. ότι «Η τρισένδοξη ελληνική φυλή υπέκυψε πριν από πέντε αιώνες στον αγριότερο και αιμοσταγέστερο κατακτητή, όμοιο του οποίου δε γνώρισε ως τώρα ο κόσμος».

Είναι φυσιολογικό, ως ένα σημείο βέβαια, κάθε άνθρωπος να θεωρεί τον εαυτό του ανώτερο άλλων, αλλά η πίστη ότι μία φυλή είναι τρεις φορές πιο ένδοξη από τις άλλες, είναι υπερβολική -κάποτε κι επικίνδυνη, ξέχωρα που χρειάζεται πρώτα να απαντηθεί πώς μια τόσο ένδοξη και πεπαιδευμένη φυλή υπέκυψε όχι πολύ δύσκολα σε αμόρφωτους επιδρομείς. Έπειτα η αντίληψη ότι οι Οθωμανοί ήταν οι αγριότεροι κατακτητές ολόκληρης της υφηλίου είναι όχι μόνο αμάρτυρη αλλά και λογικά επισφαλής. Κάθε κατακτητής ή, σωστότερα, κάθε ένοπλος χρησιμοποιεί βία και οι Τούρκοι δεν ήταν οι μοναδικοί που εγκαταστάθηκαν για λίγο ή για πολύ στην Ελλάδα -οι Ρωμαίοι π.χ. είχαν έρθει πολύ πιο νωρίς και δεν κρατούσαν τριαντάφυλλα στα χέρια τους!

Το επόμενο απόσπασμα ενδιαφέρει ίσως περισσότερο «Ακλόνητος κυματοθραύστης [είναι ο Έλληνας] στη θύελλα και στο βοριά. Θεριεύει στα βάθη της ψυχής του η ακλόνητη πίστη στους θρύλους και στις παραδόσεις, στα παλιά τρόπαια της φυλής...».

Το ερμηνευτικό εδώ αδιέξοδο είναι προφανές: πώς ένας «ακλόνητος κυματοθραύστης» τελικά κλονίστηκε; Αλλά μεγαλύτερη όλων ίσως σημασία έχει η αντίληψη της συνέχειας, δηλαδή της διαρκούς σύνδεσης του παρόντος με το παρελθόν: από τα αρχαία τρόπαια, στους μεσαιωνικούς θρύλους και τις σημερινές παραδόσεις. Αναρωτιέται έτσι εύλογα κανείς, πώς τελικά συνδέονται μεταξύ τους οι δεκάδες των αιώνων που έχουν περάσει κι ακόμα -το βασικότερο- ως πότε θα βαδίζουμε μπροστά κοιτώντας συνεχώς και μιλώντας για το πίσω;

Σεβαστό ωστόσο δικαίωμα το καθενός η διαφορά, επιθυμητή και η ελευθερία τόσο στην επιλογή της πίστης όσο και στον τρόπο διαχείρισης της μνήμης. Το 1821, οι άνθρωποι είχαν να διαλέξουν ανάμεσα στις αργές ταχύτητες της Ανατολής και τη γρήγορη ελπίδα της Δύσης: οι οπλαρχηγοί και οι προεστοί έκλιναν στην πρώτη, οι πολιτικοί και οι διανοούμενοι στη δεύτερη. Αποδείχτηκε τότε ότι χάρη στην ευρωπαϊκή διπλωματία και τον αγγλικό χρυσό -και με την αρωγή βέβαια των χριστιανών ενόπλων- δημιουργήθηκε ο πυρήνας του σύγχρονου ελληνικού κράτους.

Ποια είναι η κληρονομιά σήμερα; Από το 1821, για την ακρίβεια από το 1827 κι εντεύθεν, διάστημα 180 χρόνων, απέναντι από την «καθ’ ημάς Ανατολή» ήρθε να καθίσει η «απρόσωπη» Δύση. Η διελκυστίνδα που άρχισε μεταξύ των δύο κόσμων δεν έχει ακόμη στην Ελλάδα λήξει κι είναι δύσκολο να προβλεφτεί πότε θα τελειώσει. Όσο όμως περνάει ο καιρός, φαίνεται ότι προηγείται όλο και περισσότερο στη νικητήρια βαθμολογία η Δύση.

Καλούμαστε λοιπόν εμείς σήμερα, με αφορμή το 1821, όπως και οι φουστανελοφόροι πρόγονοί μας, να αποφασίσουμε που ανήκουμε: στην Ανατολή του παρελθόντος ή στη Δύση του μέλλοντος; Για την Ανατολή ο δρόμος είναι εύκολος, αφού το εύρος και τα ήθη των χρόνων είναι γνωστά και οικεία. Η κατεύθυνση προς τη Δύση είναι άγνωστη και τολμηρή: κόπος, πολιτισμική ανοχή, ειλικρίνεια, εντιμότητα. Αλλά πόση χαρά νιώθει κανείς όταν όσα έχει μαντέψει για το μέλλον βγαίνουν αληθινά!

Ολίγα τέλος για τον τίτλο της ομιλίας: καμιά επανάσταση στη Δυτική Μακεδονία δεν έλαβε χώραν το 1821 και οι λόγοι ποικίλουν. Ανάμεσα σ’ αυτούς καίριες θέσεις κατέχουν: η αρκούντως επιβαρυντική γεωγραφική της θέση, η έλλειψη οργανωτικής υποδομής και η αρνητική προφανώς προσωπική επιλογή των χριστιανών κατοίκων της, που προτιμούσαν περισσότερο την ησυχία της καθημερινής ζωής από τις περιπέτειες των ιδεών και των όπλων.

Σας ευχαριστώ