Ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΗ ΖΩΗ

Κείμενο του Δρ. Θανάση Καλλιανιώτη κατά την Εισαγωγική Επιμόρφωση των Αναπληρωτών Εκπαιδευτικών στο ΠΕΚ Κοζάνης την Τρίτη 8η Σεπτεμβρίου του 2009

Προλογικά
Κατόπιν αιτήσεώς μου για τη διδασκαλία της Ιστορίας κλήθηκα να σας ανακοινώσω κι έπειτα να συζητήσουμε μία διάφορη θεματική. Τίτλος της: Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στο σύγχρονο σχολείο και υπότιτλοι οι εξής επί μέρους τομείς: επαγγελματισμός, διά βίου μάθηση, διαχείριση σχέσεων και συνεργασία με την εκπαιδευτική κοινότητα, με τους γονείς και τους κοινωνικούς εταίρους.[1]

Υλικά δομής ανακοίνωσης
Τα υλικά δομής της βραχύχρονης διάλεξης είναι: α) βιβλία, στα οποία εντρυφούν απόφοιτοι Πανεπιστημίων προς επιτυχίαν στις εξετάσεις του ΑΣΕΠ β) ιστοσελίδες όπου αναφέρονται οι υπότιτλοι γ) μάχιμες εμπειρίες επί 16 έτη μέσα σε σχολικές τάξεις ανά την Ελλάδα δ) δίχρονη παρατήρηση των περί της Εκπαίδευσης πραγμάτων από το θώκο του Σχολικού Συμβούλου ΠΕ Γρεβενών ε) και τέλος τέσσερις δεκαετίες τριβών ως μαθητής και εισηγητής σε θρανία και αμφιθέατρα για τη Γνώση, την Ιστορία, τη Φύση και τον Πολιτισμό.

Αντί του εκπαιδευτικός θα προτιμηθεί εδώ ο όρος δάσκαλος, σημερινή ονομασία του Διδασκάλου, μία βαρύτιμη προσφώνηση (θρησκευτική εν πολλοίς υφής).[2] Θα είχε πολύ ενδιαφέρον πριν αναλυθεί η ερώτηση «ποιος είναι ο ρόλος του Δασκάλου στο Σύγχρονο Σχολείο, δηλαδή στο σημερινό Σχολείο» να οριστεί και συγκριθεί το παλαιό με το Σύγχρονο Σχολείο.

Παλαιό και νέο Σχολείο
Ως νέοι στην ηλικία προφανώς γνωρίζετε το παλαιό Σχολείο, (τουλάχιστον) μέσα από διηγήσεις γονέων και πρεσβυτέρων. Εμείς είχαμε την τύχη να ζήσουμε ως μαθητές του Δημοτικού, έστω και για λίγο, πριν από την άφιξη του ηλεκτρισμού στο χωριό Αιανή της Κοζάνης, σε μία εποχή που ελάχιστες μόνον όψεις της διέφεραν από τις αντίστοιχες των Μέσων Χρόνων.

Μία από τις διαφορές του παλαιού με το σύγχρονο Σχολείο, πολύ ρομαντική, ήταν η προσκομιδή καυσοξύλων από εμάς τους μαθητές για τη θέρμανση, μία ομαδική, προκαπιταλιστικού τύπου, συνεισφορά για έναν κοινό σκοπό –σήμερα παρομοίως προσφέρουν οι γονείς, έμμεσα μάλλον παρά άμεσα. Διαφορά αμεσότητας λοιπόν!

Έτερο σημαντικό: όλοι οι δάσκαλοι της υπαίθρου κατοικούσαν παλαιότερα στα χωριά όπου ευρίσκονταν τα Σχολεία τους –σήμερα οι περισσότεροι μετακινούνται σε πόλεις. Μία από τις πιο απλές επιπτώσεις που απορρέουν από τη συνάρτηση αυτή είναι η συνεργασία με τους γονείς ή τους κοινωνικούς εταίρους όπως αναφέρουν οι ανωτέρω υπότιτλοι. Με λίγα λόγια παλαιότερα οι δάσκαλοι εμπλέκονταν αναγκαστικά στον τοπικό καμβά, ενώ σήμερα μόνο με εθελοντικές επισκέψεις μπορούν να συμβληθούν μαζί του.

Επαγγελματισμός
Από τα ήδη αναφερόμενα οικοδομείται το δίπολο ανάγκη –εθελοντισμός ή κατά μία ελευθεριάζουσα οπτική η ελκυστική διελκυστίνδα: το επάγγελμα ως λειτουργία –η λειτουργία ως επάγγελμα. Ποιο ακριβώς από τα ανωτέρω δύναται να αντληθεί από τον υπότιτλο επαγγελματισμός του δασκάλου αγνοείται. Είναι όμως σαφές ότι αποφεύγεται η λέξη «επάγγελμα» για να μη δημιουργούνται εντάσεις, διότι μέχρι πριν από μερικά χρόνια το επάγγελμα του δασκάλου επονομαζόταν από διάφορους ζηλωτές λειτούργημα, άλλη μία βαριά λέξη, θρησκευτικής κι αυτή υφής, την έκφανση της οποίας ευνοούσαν διάφορες αυστηρές διακυβερνήσεις.

Σήμερα με την ευρεία σύνθεση του πολιτικού συστήματος η λέξη λειτούργημα φαντάζει παρελθοντική. Στη μάχη μεταξύ επαγγέλματος και λειτουργήματος θεωρητικά το πρώτο θα καταβαλλόταν από το δεύτερο. Πρακτικά θα έπρεπε να γίνει αποδεκτή ή ύπαρξη πολλών λειτουργημάτων, πολλών οπτικών δηλαδή κατά την άσκηση της διδασκαλίας ή του τρόπου ζωής των δασκάλων, ορισμένες από τις οποίες ίσως βρίσκονταν σε αντιδιαστολή μεταξύ τους.

Σε τι λοιπόν συνίσταται λοιπόν ο επαγγελματισμός του δασκάλου; Προφανώς στην τήρηση των υποχρεώσεων που περιέχονται στο καθηκοντολόγιό του. Γιατί να θιχτεί εδώ πέρα, εκτός από την ανάγκη ίσως να αντικατασταθεί η λέξη λειτούργημα; Ως παραίνεση για να σταματήσει κάτι που ελαττώνεται ή ως ενίσχυση (άλλως περιχαράκωση) της αυτοπεποιθήσεως των δασκάλων;

Απαντήσεις μπορούν με άνεση να δοθούν, όμως ο υποκειμενισμός των είναι φανερός. Η εμπεριεχόμενη στο καθηκοντολόγιο λέξη προγραμματισμός,[3] ήγουν η προετοιμασία του δασκάλου πριν να διδάξει ή προβεί σε διάφορες ενέργειες, σαρκώνει κατά τη γνώμη του γράφοντος τον επαγγελματισμό και κατ΄ επέκτασιν τη δραπέτευση από τον ερασιτεχνισμό.

Πράγματι πρόκειται για ένα κομβικό σημείο της Επιστήμης: ο επαγγελματισμός δηλώνει την ύπαρξη συστηματοποιημένων ενεργειών για την επιτυχία ενός από πριν καθορισμένου σκοπού ή τέλος πάντων συστηματοποιημένων ενεργειών προς αναζήτησιν ή κατασκευήν νέων μοντέλων, έστω και πρόσκαιρων, τα οποία ίσως συγκρούονται με τα ήδη υπάρχοντα (αναλυτικό πρόγραμμα, ανάγκες μαθητών, επιδιώξεις της κοινωνίας).[4]

Δια βίου μάθηση
Δια βίου μάθηση, δηλαδή η εκπαίδευση των ενηλίκων σε όλη τη διάρκεια της ζωής των. Σήμερα στο πεδίο αυτό εντός κι εκτός της χώρας δραστηριοποιείται η Γενική Γραμματεία Δια Βίου Μάθησης.[5] Γνωστός κλάδος της είναι οι ΝΕΛΕ.[6] Δεν πρόκειται για κάτι εντελώς νέο. Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης Μεταξά (δεκαετία του 1930) είχαν δημιουργηθεί Νυκτερινές Σχολές, δηλαδή απογευματινά ή βραδινά Σχολεία για άνδρες και γυναίκες όπου διδάσκονταν η ελληνική γλώσσα, ιστορία, τραγούδια, χοροί, υγιεινή, ραπτική έως και λογιστική.[7]

Ανάμεσα στους προς επιμόρφωσιν ενηλίκους συγκαταλέγεται προφανώς κι ο δάσκαλος όπως επίσης και εμείς. Στον πρώτο δίνονται κι άλλες ευκαιρίες: η παρακολούθηση π.χ. διαλέξεων στα ΠΕΚ όπου ίσως η θεματολογία να είναι κοινότυπη, ωστόσο η σημασία εστιάζεται στην οπτική των ομιλητών.

Έτερο είδος επιμόρφωσης αποτελούν τα σεμινάρια των Σχολικών Συμβούλων στην αρχή ή το τέλος του σχολικού έτους όπως επίσης και τα επιμορφωτικά δίωρα σε ομάδες Σχολείων ή σε κάθε Σχολείο -εδώ η γενική θεωρία δοκιμάζεται χάρη στη μεταβλητή των ιδιαιτεροτήτων εκάστου τόπου. Και φυσικά οι κατ΄ ιδίαν συζητήσεις.

Δάσκαλος κι εκπαιδευτική κοινότητα
Τη σχέση των δασκάλων με τους συναδέλφους, όπως και με τους προϊσταμένους τους, καθοδηγητές και διοικητικούς, έχει ρυθμίσει η Πολιτεία. Σε κάθε Σχολείο ο Σύλλογος Διδασκόντων, έχει ήδη καθορισμένα καθήκοντα και αρμοδιότητες.[8] Όμως ο χαρακτήρας καθώς και η κοσμοθεωρία εκάστου παίζουν σημαντικό ρόλο, στον καταμερισμό π.χ. των εργασιών μέσα στο Σχολείο ή και στην επιλογή των τάξεων.

Γνωσιολογική συνεργασία και προσωπικές σχέσεις έχουν οι εκπαιδευτικοί κι εκτός εργασίας. Στην ποικιλία της ζωής είναι φυσικό να διατρέχονται από υπερθεματισμούς ή δυσφορίες. Οι τελευταίες είναι επιθυμητές έως το σημείο που προκαλούν το διάλογο, έστω και οξύ.

Σε περίπτωση που διάφορα προβλήματα δεν δύνανται να λυθούν, διότι δεν είναι όλα λυτά, εναπόκεινται σε υπηρεσιακώς ανωτέρω πρόσωπα. Αν κι εκεί δεν ξεμπλέκεται ο μίτος της διαμάχης, ένα από τα οφέλη της σύγκειται στη σύγχρονη ευκαιρία παρατήρησης των στρατοπέδων και στην ύστερη κατανόηση της δημιουργίας των. Δηλαδή ποιοι επέλεξαν μία από τις δύο αντιτιθέμενες γνώμες και ποιες οι αιτίες σχηματισμού των.

Οι σχέσεις των δασκάλων αναμεταξύ τους στο πλαίσιο των Διδασκαλικών Συλλόγων εξαρτώνται από την κατεύθυνση των τελευταίων, αν δηλαδή είναι ανοιχτά πολιτισμική ή αυστηρά συνδικαλιστική.

Δάσκαλος και γονείς
Η γραφή ότι οι δάσκαλοι «ενδιαφέρονται για τις συνθήκες ζωής των μαθητών στην οικογένεια και στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον»[9] δηλώνει τις (αναγκαστικές) επαφές των δασκάλων με τους γονείς ή κηδεμόνες με κεντρικά θέματα τη φοίτηση, την πρόοδο και αξιολόγηση των μαθητών σε καθορισμένες ώρες μέσα στο Σχολείο ή σε ελεύθερες συναντήσεις εκτός της τάξης.

Το πεδίο αυτό διατρέχουν μεταβλητές όπως οι εμπειρίες των γονέων, όταν ήταν οι ίδιοι μαθητές ή η διαφορά απόψεων μεταξύ ειδικών και μη.[10] Στις περισσότερες περιπτώσεις η ύπαρξη οδηγιών του ΥΠΕΠΘ στο δάσκαλο, η καταφυγή στη γνώμη των καθοδηγητών του, η αρωγή του Διευθυντή του Σχολείου ή ακόμη και των Συλλόγων Γονέων κατευνάζει, όταν δε διασκεδάζει τη δημιουργία αντιθέσεων.

Δεν είναι σπάνιο γονείς μαθητών να εξακοντίζουν μομφές εναντίον του δασκάλου θεωρώντας τον υπαίτιο για την πρόοδο του παιδιού τους. Κάθε μομφή από όπου και να προέρχεται είναι μία πρόκληση για αυτοπροσδιορισμό του δασκάλου μέσω του ετεροπροσδιορισμού των άλλων. Πιο απλά: τι χρειάζεται για να πείσω για το αντίθετο;

Δάσκαλος και κοινωνικοί εταίροι
Από τις σχέσεις εντός της εκπαιδευτικής κοινότητας και τη στάση των δασκάλων ως προς την οικογένεια του μαθητή, που ήδη αναφέρθηκαν, περνάμε στη θέση των δασκάλων ως προς τις θεσμοθετημένες συσσωματώσεις πολιτών, τις ομάδες πίεσης κατά μία άλλη ονομασία,[11] στενότερης μάλλον υφής. Έμμεσα ο δάσκαλος λαμβάνει επαφή μαζί τους μέσω του Διευθυντή του Σχολείου, των κατά τόπους Υπευθύνων για τα Καινοτόμα Προγράμματα ή του Σχολικού Συμβούλου, ενώ άμεσα μπορεί και ο ίδιος τηλεφωνικά, ψηφιακά ή διαπροσωπικά, ιδίως σε ώρες εκτός μαθήματος.

Δύο από τα πεδία συνάντησης του δασκάλου με τις ομάδες πίεσης είναι η διαθεματικότητα και οι διδακτικές επισκέψεις. Ένα Εμπορικό Κατάστημα ή ένα Ωδείο μπορεί να αποτελέσει το κατώφλι για κοινή επαφή, για άνοιγμα του Σχολείου στην κοινωνία. Όσο περισσότερο το άνοιγμα, εννοείται το προσχεδιασμένο άνοιγμα, τόσο ευρύτερες οι προσλήψεις.

Επιλογικά
Ποιος είναι τελικά ο ρόλος του δασκάλου στο σύγχρονο Σχολείο; Ένας άνθρωπος που εργάζεται με σχέδιο και συνέπεια, που συνεχώς λαμβάνει κι αξιοποιεί νέες παραστάσεις, που συνεργάζεται άψογα με την κοινότητα των συναδέλφων του, τις οικογένειες των μαθητών κι εν τέλει με ολόκληρη την κοινωνία.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] http://pek.koz.sch.gr/elxis όπου ο σύνδεσμος ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ 2009-2010 του ΠΕΚ Κοζάνης
[2] Βλ. π.χ. τις προσφωνήσεις του Ιησού στην Καινή Διαθήκη
[3] Εφημερίς της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας, αρ. 1340, τ. 2, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 16.10.2002, σ. 17899 κ.ε., στο http://hellenic-education-uk.europe.sch.gr/download/KA_HKONTOLOGIO.pdf
[4] Ηλίας Ματσαγγούρας, Στρατηγικές διδασκαλίας, η κριτική σκέψη στη διδακτική πράξη, έκδ. ε΄, Gutenberg, Αθήνα 2001, σ. 189
[5] http://www.gsae.edu.gr
[6] http://www.gsae.edu.gr/index.php/nele
[7] Βλ. το λήμμα Νυκτερινές Σχολές στο Αθανάσιος Καλλιανιώτης, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία (1941 -1946), Θεσσαλονίκη, 2007, επόπτης Ι. Σ. Κολιόπουλος (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ), http://cds.lib.auth.gr/submit/archive/Griza/gri-2008-1511.pdf
[8] Π.χ. Εφημερίς της Κυβερνήσεως, ό.π., σ. 17901 κ.ε.
[9] Εφημερίς της Κυβερνήσεως, ό.π., σ. 17900, παράγραφος 13
[10] Βλ. το σύνδεσμο, Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στο σύγχρονο σχολείο - διαχείριση σχέσεων, σ. 4 στο http://www.specialeducation.gr/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=663&mode=thread&order=0&thold=0
[11] Γιώργος Μαυρογορδάτος, Ομάδες πίεσης και δημοκρατία, Πατάκης, Αθήνα 2001